Me di nivîsa xwe ya din de qala “Oskar Gunter Grass bû”[1]kiribu Dema xwîner pirtûkên wî yên bi navê “Yengeç Yürüyüşü/Mesha Kevjal”û “Soğan Soymak”dixwîne û dawî lê tîne baktre berê xwe dide romana “Teneke Davul” ile. ger “Teneke Davul”robarek be, berhemên din jî wek çemanin û li ser robara mezin “Teneke Davul” ê digihijin hev. Gava em çavê xwe li ser romanên sedsala bîstemînên Rojavayiyan by başkası, bi taybetî jî pistî Şerê Cîhana Duyemîn, romanên nîv otobiyografik û pêvxistinên bi serdema xwe ve hatiye girêdan gelek in. Grass, di pirtûka xwe ya “Meşa Kevjal”ê de wiha dibeje: “Ev mijar, extiyar bêhizûr/aram dike. A rastî dibêje, penaberên Prusî yên Rojhilatê belengaziya ku kisandin wezîfeya nifşên me bû dibe ku me bianiya ser ziman. (…) Axa ku bi berfê bêserî û binî bû ref bi ref dihatin… Rêwî… Mirina spî… nifşên min, dibêje, li hemberî vê êşê tu car bêdeng nemaya…”[YYr112]. “Ev mijar, extiyar bêhizûr dike.” Belê her evi mijar extiyar bêhizûr, bi ve aramiyê di hemû berhemên xwe de li pey xwe bû diker. Nivîskar li xwe other, bi charterên xwe eynîkê dida ber xwe û cevika xwe. Bêhizûriya extiyar gelê Almanca li xwe vedigeriya, bi hunerê rê vedikir, bi hevok û risteyên xwe êşên xwe diwestand.
îtirafa/lixwemikûrhatina nivîskar bi salan li hemberî qirkirina Cihûyan bêdeng mayîne wek nîşaneya lêborînxwestin bû. Em dizanin ku Grass di 17 saliya xwe de bi lisan fivedarî refên SSyê sole. Lê konut daxwaza wî ya ji dil bi civic yeniden ortaya çıktı. Çimkî em head dizanin mercurial Alman pistgiriyê dabûn Hitlerê. Hitler çi digot cik li pey wi diçû. Bi qasî Hitler jivaka Almanca jî sucdar bû. Gelê Almanca bi zanayên xwe re bi kedkarên xwe re bi jin û zarokên xwe re bi sazi û dezgehên xwe re sûcdariya xwe qebûl kirin û mercury ku di bin şerên giran de têkçûye bi sebir û dezgehên xwe û li xwe. Çiqas zordestî kirin ewqas dijwar re jî derbas bûn serdemek. Di pirtûka “Soğan Soymak” de dê û xwişka Grass rastî destdirêjiya leşkerên Sovyetê vol. Leşkerên Ameriki destdirêjiya jinên Almanan kiribûn. Piştî şer Grass di sala 1981an de nameyekê tootine Rainer Herrmann û wiha dibêje: “Di destpêka salên 1950an de em hemû xebatkar jêhatî û feleket bûn û di ser da jî afirîner bûn. Armanc ew bu ku gelek bana dixwest em dirustbikin. Di serdema ulusal sosyalistan de tiştên ku ji nifşên me hatibû dûrxistin bi meraq was kişfkirin, wewirandin, we happy û hin caran bi xweseriya xwe bi teşebusan encaman me daniya Meydanê.”
Di serdema Hîtleran de çi ji cicekê û hunere hatibe dûrxistin bi şewqû bi hişek afîner diçûn ser va. Kişfdikirin, avadikirin û bo rûreşî û birînên xwe derman û dirust bikin jixwe bawer dimeşiyan.
Nivîskar, di naveroka berhema in “Meşa Kevjal” behsa niştecîhên ku di Şerê Cîhana Duyemîn in hatine sirgunkirin, mirovên ji warê xwe hatine derxistin û qala drama wan dike. Rezidans berhema Çimen, beşik ji diroka Germanû Partiya Nasyonal Sosyalist berî ser hev daye. Ji deh hezarî bêhtir ji nishtecîhên civilên Almanî jî li ser axa xwe hatibûn sirgunkirin, abode mijar jî tê da eat. Dema li ser berhemê lêkolîn were kirin, ji berhemên Religion kronologyyeke cuda em base. Ye ne deri ferqa kronoloji vegotinê, teknîka vegotinê jî cuda. örnek di “Sêbareya/Trinity Danzîgê”de kronoloji ku di vegotina xwe de bi kar aniye meriv di “Meşa Kevjal”de nabîne Ji serî heta binî hem wext hem de jî bûyer, din nav hevûdin ise derbas sole û bêpergalî hatiye pêvxistin’dir.
Buyerên dema borî bi rêz tê vegotin hah te dî ji nishka va vegeriya dema bê. le “dema finali” jî di navbera her du wextan de fetîsiye û qet stabil wi dernayê. Nivîskar di vegotina xwe de her tim din navbera dema borîû dema bê da li ser qeys û qiyasekî nemaye. Pêvxistin bi rastiyê ve rasti bi dirokê ve hatiye girê. Wext di sala 1895an û 2002yan de derbas sole. di “Teneke Davul” ê’de kronolojiye giren wek derenceyan bild base û bipergalî wext hatiye rêzkirin. emji “Meşa Kevjal”li ser teknîka wî mînakekê bidin: “Lê nizanim ezê ji kû va dest pê bikim; pêşiyê weke ku hînî min kirine, li dora wan format û bêm ji bo yên din jî secereya wan raxim berçavan, an jî di nav dem da kêlek bi kêlek û çeperastkî, ango, wek kevjalê ku kevjalê ku kevje me bi peşiyê ve dirust bikim û heta bixwazîhi bi lezû bez herim…” [YYr11]. ji tekniği “Meşa Kevjal”ê paragrefek din em bixwînin: “Keştiyê, êrişên balafirê em nehesibinin, heta radeyek/deceyek ewlekarî li wir dihêlim, wek Meşa Kevjalê bêşansiya xwe vedigerim”[YYr100].
Pişti “Teneke Davul”ê çîroka dirêj berhema wî ya bi navê “Pisikû Mişk”[1961]roman pişirmek “Salên Se / Köpek Yılları”[1963]tekrar “Trilojiya Danzig” ê ava dike. Çîrok ji hev cuda ne û hevparbûna van çîrokan jî li bajerê Danzîgyê û mijar jî zarokên ku li wî bajarê mezin bûne ji êşên xwe yên demborî nikarin xelas bibin.
Vega em vegerin ser edebiyat kurdî, çi çirok çi roman çi helbest be… Ji serî heta binî êş e. Êşa ku ji zarokatiyê dest pê dike, êşa ku di malzaroka dê da dest pê hendek. Niha destê min de romana Dilaver Zeraq a dawî “Sador” acele etmek. Karaktera sereke Rizgan dem dem dem dem ser zaroktiya xwe û behsa êşa xwe dike. Ne tenli eşek, gelekêş bi ser hev de jiyaye Rizgan. Romanên Yıldız Çakar, meriv çaxê dawî dike di destê me daêşên cur bi cur dimîne. Mehmed Uzun êşên di romanên xwe de qal sete, di temenek biûk de daye destpêkirin. Çaxa Grass tê xwendin rewşa me jî bivênevê tê hişê me. Gelê Gunter Grass serdest bû û pistre bi salan bindest man dîsa rabûn ser xwe. Nivîskarên kurd û wejeya wê her tim din nav şer û pevçûnê de tâvi êş û elemên xwe heta roja me ber xwe. Êşa me di malbatê de dest pê dike li dibistanan xwe tûj dike û heta dawiya jiyanê residence êş bi êşa herî mezin bi welat va didome.
1990’da satışlar “Qadek Berfireh/Geniş Bir Alan”[1995], “Sedsala Min”û “Bîranîna Üçlemesiyê” ji sê cîldan pêk hatiye, konut berheman bi xusûsiyeta otobiyografi meşiyaye, panoromaya sedsala bîstemîn e. Di otobiyografi xwe ya “Soğan Soymak”de eskere sete ku dema rejîma Naziyan bi navê “Waffen SS” yê xebitiye. Me li jor behsa abode mijar kiribu. Her berhemên wî li ser biranîne ye û hesabekê rûbirû hema dike. Eynika Gunter, Oskar bu û bi Oskar xwe şehir vedigeriya re. Îro mêtîngerên welatên me û nivîskarên wan bi serbest bırakan bang dikmek ku “Edebiyat bila ji siyaset dûr bikeve.” Li ser vê mijarê me gelek nivîs belav kirin û gotûbêjên dirêj û kûr me pêk anî. Hin nivîskarên kurd ku tirkî dinivîsin bi ve propagandayê va meşiyan û xwe teslîmê ve siyaset.
Nivîskarên serdest û xwendevanên wan bi salan van slogan zindî hiştin. Ewqas kustin, eziyet, talan, dagirkirin, tehdayî me dîtû yurdu pergela tunekirinê bi her awayî îro jî didom e, lê me lêborînek jî seh nekir. Eg Şerê Cîhana Duyem zana û nivîskarên Almanca grûbekê ava kirin bo “rubari”yên xwe û navê wan jî Kümeye 47 bû[2] . di vê komê’de hem rexneyên edebî hem de jî bo peşeroja Wêjeya Almanca xebat hatin kirin. Bi her aliyê ve rûniştin û li ser civica xwe fikrên xwe ekkere kirin. Li ser Nazîzmê, li ser gunehên xwe û bêdengbûna xwe axaftin û bi Çalak jî pratîkan pêk anîn. Qet nebe rûbiru hatin ba hevûdin.
Di fîlma Tarkovsky Solarîs de replîkek heye û ji Ingmarê dipirsin: “Rewş xerab e, dinya dê çawa rizgar bibe?”Bersiva wi: “Şerm”eû li ser zêde dike; “Rizgarkirina dinyayê tenê bi shermê were pêk.”
em sebze ser “Teneke Davul” êû film wî. Hîn sehneyên sinemaya git, wek sîlleyekê meriv li ser rûye xwe hîs dike. Sinema rastiya roja tazî ye, politîk e û kûrbûna cıvê jî bi hurkirinê ve yeko yeko dimeşe. Çimen, cavê Oskar qala Nazîzmê dike: ”Çawa ava bu, di kijan qonaxan de derbas bu, çawa xurt bû, mirovên bêwicdan û xemsarû komek berxweder…” Oskar zarokek sê salî daxwaza vegerendina malzarok diya xwe set û çaxê bi dest naxe mezinbûna xwe asteng set. Gehîronî sete geh parodî sete geh karîkatorîze sete û di dawiya dawî de jî gernasek bi pelerin ala Nazîzmê dedikeve Meydanê. Çim, hê negihiştibû temenê xwe yê sî/30 salî dest bi ”Teneke Trompet” ê kiribu. Bîranînên wî yên şer hê teze bûn. Tiştê herî girîng Almanek bi qasî Naziyan jî sucdar bû.
Tiştên ku îro din nav çar dewletan de li ser gelê me deri kir her roj bi Kuştin û azap em ji xew radibin. Ketine nav mala me, ganimet Kirine, xera Kirine, zerar û ziyanên mezin dane me. Vega ew çar dewletên çavsor û bêwicdan çiqas sûcdar bin, Gelen ku li hemberî ve zordestiyê bêdeng mane û xwe xemsar kirine ewqas sûcdar in. Almanya sûcdariya xwe û qirkirina Cîhûyan qebûl kir, chi tiştên kirêt û xerab anîne serê gelê Cîhûyan yek û yek raxistin ber Çavan. Dema Grass hatibû Tirkiyê, di hevpeyvînekê xwe de wisa gotibû: “Rojekê di radioyê de Serokê Ciwanên Hitler (ku ez jî endamê wê bûm) Baldur von Schirach aldı; ‘Belê, vana t Almanan kirin’ min konutu gotin seh kir. Ez bi vê daxuyaniyê gelek sha mabûm. Yani berpirseki din nav sorunu de cîh digire konut daxuyani belav kir ez şiyar kiribûm. Heta wê rojê haya min ji sûcdariya min tunebû (…) Ji nû ve avakirina serdemekê û nêrînekê di nav civet de hebû: German hatine xapandin. Di wê serdemê’de, come bi xapandinek re ji bo sucdariyek neabû, fêrî/hinkirina sucdariyek bûbû. Bi min residence hurguliyekê gelek önemli. Min wan rojan helbestan dini, resim çêdikir. Tiştên min dikir, bi polîtîkayê re têkîldar nebû, lê çaxê min dît ku gelê Almanca sûcekê kiribû wê çaxê min dest bi nivîsa ‘Tin Trompet’ê kir. Min konut mijarê bo gelê Almanca ji sûcdariyeke zorunlu hatiye hiştin nenivîsî. Min bi Temamî residence mijarê bo Almanan ku îştîraqê sûcekê bûne nivîsî. Konut hş bo peşxistina hunera min derfeteke girîng bû.”
Evparaa kurtaî, nêrîna gelên mêtingerên me dide nîşan û deşîfre dike. Bi hev re geh veşartî geh bi hestên holîganî û showenîst ji bo tunekirina me pietgîrî from dewletên xwe. Bo azadî û berxwedana gelê me alîgirên me û dostên me her tim hebûn lê mixabin bi gulekî bihar nayê û bi mirina kulîlkek jî hatina biharê nayê astengkirin. Derman jî em in derd jî em in. Nivîsa me dê bidome, ezê di nivîsa xwe ya nû de bi hurgulî qala malbata Oskar bikim.
[1]https://www.gazeteduvar.com.tr/oskar-gunter-grass-bu-haber-1622828
[2]https://en.wikipedia.org/wiki/Gruppe_47
